PCOS - objawy zespołu policystycznych jajników, diagnostyka, leczenie i zajście w ciążę

Zespół policystycznych jajników (PCOS, ang. Polycystic Ovary Syndrome) jest zaburzeniem hormonalnym, które dotyka od 3 do 12% młodych kobiet. PCOS jest chorobą przewlekłą, której nie można wyleczyć, ale dzięki zastosowaniu odpowiednich terapii, można złagodzić jej skutki i rozwiązać problemy, które powoduje. Leczenie PCOS podejmuje się zwłaszcza wtedy, gdy pacjentka ma objawy hiperandrogenizmu (nadmierne owłosienie, trądzik) lub bezskutecznie stara się o dziecko.

W większości przypadków symptomy wskazujące na chorobę widoczne są w obrazie USG. Nieprawidłowe działanie hormonów uniemożliwia dojrzewanie komórki jajowej i pęknięcie pęcherzyka Graafa. Komórka jajowa nie zostaje przez to uwolniona do jajowodu, co utrudnia zajście w ciążę. Gromadzące się w jajniku niedojrzałe pęcherzyki tworzą liczne torbiele i cysty. Widać je w badaniu USG przezpochwowym lub USG jamy brzusznej wraz z obrazowaniem przydatków. U części pacjentek występują również problemy z metabolizmem glukozy i insulinooporność.

Objawy PCOS mogą być bardzo różne w zależności od tego, jaki jest stopień zmian hormonalnych u danej kobiety. Wymagają więc dokładnej diagnostyki i postawienia prawidłowego rozpoznania.

PCOS – objawy

• nieregularne miesiączki lub ich całkowity brak (objawy te występują u 90% pacjentek);
• niepłodność (mówi się o niej wówczas, gdy po min. 12 miesiącach regularnego współżycia bez stosowania środków antykoncepcyjnych kobieta nie może zajść w ciążę)
• nadmiar androgenów (hiperandrogenizm) potwierdzony w badaniach laboratoryjnych;
• wielotorbielowate jajniki w obrazie USG;
• nadmierne i nieuzasadnione tycie, szczególnie w okolicach talii (otyłość często wiąże się z występowaniem insulinooporności, co wpływa na problemy z masą ciała);
• poronienia – donoszenie ciąży u kobiet z tym schorzeniem jest trudne;
• problemy z cerą (trądzik, tłusta skóra);
• łysienie androgenowe, które zaczyna się od zakoli i czubka głowy;
• chroniczny ból w miednicy (spowodowany może być uciskiem w miednicy wywołanym przez powiększone jajniki);
• wydłużone trwanie PMS (zespołu napięcia przedmiesiączkowego);
• nadciśnienie;
• podwyższony poziom cukru;
• bezdech senny;
• stany lękowo-depresyjne.

Naukowcy nie są w stanie określić jednoznacznie przyczyny występowania PCOS. Wskazuje się jednak na pewne uwarunkowania genetyczne, hormonalne i środowiskowe, jak chociażby niewłaściwa dieta czy stres. U chorych kobiet dochodzi do nadmiernego wydzielania męskich hormonów płciowych (androgenów), które w znacznym stopniu zaburzają owulację. W przypadku policystycznych jajników rośnie także stężenie hormonu luteinizującego (LH) i spada poziom hormonu folikulotropowego (FHS). Zakłócone zostaje przez to wzrastanie i dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych, które zamieniają się w torbiele i cysty.

Innym, często wymienianym czynnikiem ryzyka związanym z PCOS, jest insulinooporność. Insulina jest hormonem wytwarzanym przez komórki β wysp Langerhansa w trzustce, który reguluje poziom glukozy we krwi. Brak lub niedobór insuliny powoduje wzrost poziomu cukru, co z czasem może doprowadzić do rozwoju cukrzycy typu I.

PCOS rozpoznaje się na podstawie kryteriów opracowanych przez The Androgen Excess and PCOS Society (AES) lub kryteriów rotterdamskich. Według kryteriów AES, u dorosłej kobiety z zespołem policystycznych jajników wystąpić muszą wszystkie poniższe objawy:

• dysfunkcja jajników (oligoowulacja, czyli zwielokrotniona owulacja lub brak owulacji i/lub obecność policystycznych jajników w badaniu ultrasonograficznym);
• hiperandrogenizm (występowanie cech typowo męskich u kobiet);
• wykluczone muszą zostać inne choroby endokrynne, które dają podobne objawy.

Według kryteriów rotterdamskich, aby rozpoznać PCOS u dorosłych kobiet, należy stwierdzić obecność dwóch z trzech objawów, do których zalicza się:

• obecność policystycznych jajników w USG;
• biochemiczne lub kliniczne oznaki hiperandrogenizmu;
• całkowity brak lub rzadsze występowanie owulacji.

Nieco inaczej kryteria te wyglądają w przypadku diagnozowania PCOS u nastolatek i małych dziewczynek. Podstawą do stwierdzenia choroby w pierwszym przypadku są zaburzenia miesiączkowania, w drugim – nadmierne owłosienie ciała (hirsutyzm) i trądzik.

Leczenie PCOS jest trudne i długotrwałe. Kiedyś polegało na usunięciu części jajnika, aby ograniczyć produkcję androgenów i ułatwić mechanicznie owulację. Obecnie walczy się ze skutkami PCOS. Terapia polega na stosowaniu leczenia farmakologicznego – dwuskładnikowej antykoncepcji hormonalnej lub tabletek działających antyandrogennie.

U kobiet z brakiem owulacji, lekarz może zalecić terapię preparatami, które ją przywrócą i uregulują. Natomiast przy współistniejących problemach metabolicznych (w tym insulinooporności), zasadnym może okazać się włączenie do terapii metforminy, która jest lekiem hipoglikemizującym (czyli obniżającym poziom cukru we krwi). Preparaty, które zawierają metforminę, hamują wchłanianie glukozy i zwiększają wrażliwość tkanek na działanie insuliny, dzięki czemu ułatwiają spalanie tkanki tłuszczowej i zachowanie prawidłowej masy ciała.

Niezwykle ważne w leczeniu PCOS jest także wdrożenie przez pacjentkę zasad zdrowego stylu życia, zmiana nawyków żywieniowych (spożywanie produktów o niskim indeksie glikemicznym) i regularna aktywność fizyczna.

Większość pacjentek z diagnozą PCOS rokuje bardzo dobrze, jeśli chodzi o zajście w ciążę i urodzenie zdrowego dziecka. U części z nich udaje się doprowadzić do zapłodnienia naturalnie, u innych wystarczy zastosować specjalną stymulację. Należy jednak pamiętać o tym, że pacjentki z PCOS mogą różnie na nią zareagować. Dlatego w ich przypadku mówimy o podwyższonym ryzyku wystąpienia hiperstymulacji jajników (OHSS, ang. Ovarian Hyperstimulation Syndrome), czyli szeregu działań niepożądanych. Technika stymulacji powinna być zatem zindywidualizowana, a samo przystąpienie do terapii musi być poprzedzone szeregiem specjalistycznych badań.

Komórki jajowe pacjentek z PCOS mogą być gorszej jakości, co prowadzi do pojawienia się trudności z zajściem w ciążę. Związane jest to z wcześniejszym nieprawidłowym rozwojem komórek i ich „zaleganiem” w jajnikach. Później (w przypadku procedury in vitro) podlegają one zbyt słabej stymulacji. Z tego powodu w leczeniu niepłodności u kobiet z PCOS stosuje się m.in. dodatkowe protokoły stymulacji (stymulacja po stymulacji i wielokrotne pobrania komórek), co pozwala zwiększyć szanse na uzyskanie lepszej jakości gamet i zarodków.

Celem zindywidualizowanej stymulacji w przypadku zapłodnienia pozaustrojowego jest uzyskanie od 7 do 12 dojrzałych komórek jajowych. Możliwy jest wpływ na ograniczenie liczby pęcherzyków poprzez zastosowanie pewnej sekwencji gonadotropin (naturalnych hormonów, którymi stymuluje się jajniki w nadziei na spowodowanie wzrostu kilku komórek jajowych). Umożliwi ona ich wzrost przez pewien okres, a następnie doprowadzi do zarośnięcia większości z nich, co przyczyni się do uzyskania niewielkiej liczby dojrzałych komórek jajowych.

Terminy medyczne mają to do siebie, że często są ze sobą mylone. W przypadku zespołu policystycznych jajników, czyli PCOS, możemy spotkać się z przeinaczeniem nazwy i sprowadzeniem jej do PCO lub PCOM. Skróty te opisują jednak zupełnie odrębne zjawiska.

PCO (ang. Polycystic Ovary) to schorzenie związane z występowaniem cyst i torbieli tylko na jednym z dwóch jajników. PCOM (ang. Policystic Ovarian Morphology) określa natomiast policystyczny wygląd jajników w badaniu USG, co nie musi oznaczać choroby. Niezależnie jednak od tego, czy podejrzewamy u siebie PCO, PCOM czy PCOS, warto zadbać o zdrowie, umawiając się na wizytę kontrolną w Klinice INVICTA.

R. Azziz, „Polycystic ovary syndrome.”, Nature reviews Disease primers 2.1 (2016): 1-18

R. Norman, „Polycystic ovary syndrome.”, The Lancet 370.9588 (2007): 685-697

M. J. MacDougall, „A controlled study comparing patients with and without polycystic ovaries undergoing in-vitro fertilization.”, Human reproduction 8.2 (1993): 233-237