Cząsteczki tego leku łączą się długotrwale z receptorami dla estrogenów. Zablokowane w ten sposób receptory nie są pobudzane przez krążące we krwi estrogeny. Podwzgórze odczytuje to jako sygnał niskiego stężenia tych hormonów i na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego zaczyna być stymulowane do wydzielania większej ilości gonadoliberyn. Badania kliniczne u kobiet niejajeczkujących wykazały 80% skuteczność leku w zakresie indukcji owulacji oraz 50% skuteczność w zakresie uzyskania ciąży wśród pacjentek, u których owulacja została wyindukowana [8][9].
Klomifen jest lekiem z wyboru u niejajeczkujących niepłodnych kobiet z prawidłową funkcją tarczycy, prawidłowymi stężeniami prolaktyny w surowicy krwi i bez mlekotoku, u których istnieją dowody na endogenną sekrecję estrogenów w postaci objawów klinicznych. Nie wykazuje on natomiast skuteczności u kobiet z hipogonadyzmem hipogonadotropowym (grupa I wgWHO). Nie ma podstaw przypuszczać, że indukowany przez klomifen spadek stężenia estrogenów aktywuje mechanizm ujemnego sprzężenia zwrotnego, skoro występujące u tych chorych niskie stężenia estrogenów nie wywierają takiego efektu. U tych kobiet stosuje się zazwyczaj inny sposób leczenia polegający na bezpośredniej stymulacji przysadki (GnRH egzogennym podawanym pulsacyjnie) lub jajników (gonadotropiny egzogenne). Uzasadnione jest stosowanie cytrynianu klomifenu u pacjentek z niewydolnością fazy lutealnej. Krótka faza lutealna będąca najpoważniejszym z tej grupy zaburzeniem jest związana z nieprawidłowo niskimi stężeniami FSH w fazie folikularnej. Cytrynian klomifenu powoduje wzrost FSH. Dlatego jest lekiem z wyboru u tych pacjentek[10][11]. Dodatkowo po zastosowaniu klomifenu stężenia progestronu są wyższe niż w cyklach spontanicznych, prawdopodobnie w wyniku optymalizacji rozwoju pęcherzyków, a także z powodu powstania więcej niż jednego ciałka żółtego[12][13]. Kobiety młode, z krótkim okresem niepłodności o nieznanej przyczynie oraz te, które nie akceptują bardziej agresywnej terapii lub jest ona u nich niewskazana, również mogą mieć przeprowadzoną stymulację przy użyciu cytrynianu klomifenu. Jego skuteczność u kobiet z niewyjaśnioną przyczyną niepłodności może wynikać z korekcji nierozpoznanej niewydolności fazy lutealnej lub powodowania „superowulacji” w wyniku uwalniania więcej niż jednej komórki jajowej[13][14]. Empiryczna terapia klomifenem jest najskuteczniejsza w połączeniu z inseminacją wewnątrzmaciczną (IUI, intrauterine insemination) pozwalającą zwiększyć liczbę zarówno komórek jajowych, jak i plemników[15][16].
Cytrynian klomifenu stosuje się najczęściej od 2 lub 3 dnia cyklu przez 5 dni w dawce od 50 do 150 mg/dobę. Dawka klomifenu potrzebna do indukcji owulacji koreluje z masą ciała.
Klomifen jest zazwyczaj stosowany przez 4-5 cykli. Jeśli w tym czasie pacjentka nie zajdzie w ciążę, należy rozważyć zastosowanie gonadotropin.
Jeżeli cykl jest stymulowany przed planowaną inseminacją domaciczną (IUI), to po osiągnięciu cech dojrzałości przez wzrastające pęcherzyki powinien być sprowokowany farmakologiczny pik owulacyjny – jednorazowa iniekcja domięśniowa od 5000 do 10000 IU hCG ok. 36 godzin przed zabiegiem.
Indukcja cytrynianem klomifenu wymaga monitorowania. Seryjnie wykonywana ultrasonografia przezpochwowa umożliwia uwidocznienie wielkości i liczby rozwijających się pęcherzyków oraz dostarcza dowodu na przypuszczalną owulację[17]. Kontrolne badanie ultrasonograficzne oraz ocena śluzu szyjkowego powinno być wykonane w 10 – 12 dniu cyklu.
W prawidłowo dobranej grupie klomifen skutecznie indukuje owulację u około 80% pacjentek[9]. Prawdopodobieństwo powodzenia terapii obniża się wraz z wiekiem, wskaźnikiem masy ciała (BMI) i nasileniem towarzyszącego hiperandrogenizmu. Wśród kobiet z brakiem jajeczkowania, u których dochodzi do owulacji w odpowiedzi na leczenie klomifenem, wskaźnik ciąż wynosi około 15% na cykl. U kobiet bez innych czynników niepłodności wskaźnik ten sięga 22%, co jest porównywalne z częstością obserwowaną u płodnych par[9].
Działanie uboczne cytrynianu klomifenu – to: uderzenia gorąca, poty nocne, tkliwość piersi, bóle głowy, zmiany nastroju, uczucie ucisku lub ból w podbrzuszu oraz nudności, wymioty. Zaburzenia widzenia (nieostre lub podwójne widzenie, mroczki przed oczami, nadwrażliwość na światło) są rzadkie (u mniej niż 2% pacjentek).
Powikłaniami przy stosowaniu tego preparatu mogą być ciąże mnogie (ryzyko wzrasta do około 5-8%[18][19]) i zespół hyperstymulacji jajników. Hyperstymulacja jajników jest obserwowana rzadziej niż przy użyciu gonadotropin, a jeżeli występuje, to w postaci łagodnej. Nie ma istotnych dowodów wskazujących na to, że leczenie klomifenem zwiększa ryzyko ogólne wad wrodzonych lub też ryzyko powstania jakiejś szczególnej wady[20]. Liczba poronień nie różni się od tych obserwowanych w ciążach samoistnych[21]. Metaanaliza wyników ośmiu badań kliniczno-kontrolych wykazała, że terapia nieródek lekami stosowanymi w niepłodności wiąże się z niewielkim wzrostem częstości występowania surowiczych guzów o granicznej złośliwości, ale nie raków inwazyjnych[22]. Nie znaleziono dowodów na zwiększenie całkowitego ryzyka raka sutka u kobiet, które przyjmowały cytrynian klomifenu [23][24][25].
